Urodził się 26.07.1030 roku w Szczepanowie, nieopodal Bochni, w rodzinie Bogny i Wielisława. Nauki pobierał w szkole katedralnej w Krakowie, później udał się na studia za granicę, skąd powrócił w 1061 roku, święcenia kapłańskie przyjął pięć lat później. Biskup Lambert mianował Stanisława kanonikiem krakowskim, a później wyznaczył na swojego następcę. W 1072 roku, za zgodą króla Bolesława Śmiałego, został konsekrowany na biskupa krakowskiego.
Jako biskup był w napominaniu surowy, pamiętał o wdowach i sierotach, był wrogiem nocnych uczt połączonych z pogańskimi śpiewami, potępiał wypasanie chłopskich łąk przez dworzan i rycerzy.
W swojej rodzinnej wsi wystawił drewniany kościół ku czci św. Marii Magdaleny, który dotrwał do XVIII wieku. Dla biskupstwa krakowskiego nabył wieś Piotrawin na prawym brzegu Wisły. Przed sądem książęcym wygrał spór o wieś ze spadkobiercami zmarłego właściciela. Legenda głosi, że dla uwiarygodnienia dokumentu przed sądem, biskup prosił na grobie zmarłego, aby mu pomógł udowodnić niewinność. Ku zdumieniu wszystkich rycerz Piotr wstał z grobu, żeby stanąć przed sądem. Wobec tak niezwykłego świadectwa król uniewinnił biskupa. Dzięki poparciu króla, udało mu się u papieża św. Grzegorza VII wyjednać wskrzeszenie metropolii gnieźnieńskiej, co umożliwiło pozbawienie metropolii magdeburskiej roszczeń do władzy nad diecezjami polskimi. Jednocześnie narastał konflikt biskupa z królem. Biskup Stanisław niejednokrotnie upominał Bolesława Śmiałego za sianie publicznego zgorszenia i niewłaściwe postępowanie wobec poddanych. Wincenty z Kielczy w Vita minor i Wincenty Kadłubek w Historia Polonica podają, że gdy król Bolesław Śmiały był na wyprawie kijowskiej z wojskiem, część żon zdradziła mężów, a niektórzy ze sług zbuntowali się i zajęli posiadłości rycerzy. Gdy ci się o tym dowiedzieli, wbrew królewskiej woli, powrócili do kraju i pobili buntowników, poddając ich z wiarołomnymi żonami surowym karom. Król rozgniewany mścił się srodze na żołnierzach i żonach. Bp Stanisław nie mogąc upominaniem odwieść króla od okrucieństwa, rzucił na niego klątwę. Wtedy Bolesław kazał swoim trzem dworzanom, aby pojmali biskupa odprawiającego mszę św. w kościele pw. św. Michała na Skałce. Gdy ci nie mieli śmiałości, aby pojmać biskupa, król sam go zamordował, a ciało kazał poćwiartować. Było to dnia 11 kwietnia 1079 roku.
Wstępne kroki w sprawie kanonizacji bpa Stanisława podjął papież Grzegorz VII, ale ze względu na trudną sytuację papiestwa i rozbicie dzielnicowe Polski nie udało się jej doprowadzić do końca. Ponownie kanonizacją zajął się w 1229 roku biskup Iwo Odrowąż, który zlecił dominikaninowi Wincentemu z Kielczy napisać żywot Stanisława. Starania te kontynuował biskup Jan Prandota nakazując sporządzenie księgi cudów. Po zbadaniu prac komisji przeprowadzającej proces, 17.09.1253 roku w kościele pw. św. Franciszka w Asyżu, odbyła się kanonizacja bpa Stanisława.
Na rok następny wyznaczono uroczystość podniesienia relikwii i ogłoszenia jego kanonizacji w Polsce. Uroczystość odbyła się 8 maja 1254 roku. Stąd właśnie liturgiczny obchód ku czci św. Stanisława w Polsce przypada na ten dzień (poza Polską 11 kwietnia). Oficjum i msza o św. Stanisławie do 1600 roku odprawiane były tylko w Polsce. Papież Klemens VIII rozciągnął je na cały Kościół powszechny.
Dziesięć lat po męczeńskiej śmierci biskupa przeniesiono jego ciało do kaplicy Katedry Wawelskiej. Pierwszą srebrną trumnę na relikwie św. Stanisława ufundowała św. Kinga. Przetopiono ją później i użyto do wykonania obecnej. Konfesja św. Stanisława pochodzi z lat 1626-29, gdzie pod kopułą wsparta na barkach czterech aniołów spoczywa trumna z 1671 roku pokryta scenami z życia Świętego. Baldachimowy ołtarz św. Stanisława nazywany jest „ołtarzem Ojczyzny”.
Św. Stanisław żył tylko dla Boga, całkowicie oddany ludziom i trosce o powierzoną sobie owczarnię, za przykładem Boskiego Pasterza, który był mu wzorem aż po ostatnie dni życia. Nie szczędził trudów, nie zrażał się żadnymi przeszkodami, byle tylko obyczaje społeczeństwa i jednostek oprzeć na zasadach Ewangelii.
(Pius XII - List apostolski z okazji 700-lecia kanonizacji św. Stanisława)